12 İçtimaiyatın Doğuşu

Sene 1902 idi. Avrupa çalkalanıyor, memleket ise değişiyordu. Ziya Fransa'dan yeni dönmüştü. Üsküdar'da buluştuk.

Uzun süredir tanıyorduk birbirimizi. Beraber girmiştik Talebe İntihab Sınavı'na. Aynı Mekteb-i Aliye'yi kazanmış, ilk yıl yurtta kalmak suretiyle ikinci yıl mektebe yakın bir yerde eve çıkmıştık. Bir yaş vardı aramızda; Ziya 76'lı, ben ise 77'liydim. Mektep yılları renkli, bol tartışmalı mütehayyeller içinde geçmişti. İkimizde Akademiyada kalmak istiyorduk. Ziya biraz içine kapanıktı. Adını bile çok fazla insan bilmezdi mektepte. Birbirimize tenabüz ederdik; ben onu soyadı olan Gökalp diye çağırırdım, o da bana moruk diye seslenirdi. Sessizliğinden ötürü Ziya'yı sinsi bulurdu mektepteki çocuklar. Adem-i tehayyüz bir karakterdi. Hatun kişiler de pek fazla yanaşmazdı bu yüzden ona. Çoğunlukla Aguş-u Empas denilen ve Metal-i Heavy'cilerin uğrağı olan o izbe yere takılırdık. Ziya sessizce oturur, saatler içinde sadece bir hilal ölçeğinde arpa suyunu ancak bitirir, fakat o bir hilallik bardağın yanında Berr-i Cedid'den gelen Vinistın isimli kağıda sarılmış, filitreli hazır tütünün bir paketini adeta yerdi. Kafasının içinden neler geçtiğini kimse bilmezdi. Ne zaman bir soru soracak olsam “Kime göre? Neye göre?” gibi, alemleri saran genel kaidelere karşı çıkarcasına cevaplar verirdi. Sonradan bu kaidelerin positivizme içkin bir söylem ile anılacağını bilmiyorduk. Severdim Ziya'yı; nev-i şahsına münhasır bir insandı.
Fransız mektebini bitirdiği için yabancı dili iyiydi. Avrupa'da ne olup bitiyorsa Le Monde mecmuasından takip eder, zaman zaman bana da aktarırdı. Ama hiç Fransızca konuşmazdı; utanırdı galiba. Okul bittiğinde Mektepler Arası Ecnebice Dil Sınavı'na o Fransızca'dan girmişti, ben ise İngilizce'den. Orta mektepte aldığı eğitimin de gayreti ile iyi bir netice elde etti. Ben ise tökezledim. Ziya, Tedrisat-ı Aliye için Fransa'ya gidecekti artık; yolları açılmıştı. Orada kaldığı iki yıl boyunca sadece arada bir mesajlaştık ve nostalji olsun diye birbirimize kart gönderdik.

Ziya buluştuğumuzda çok heyecanlıydı. Yerinde duramıyor gibi bir vaziyeti vardı; kısa bir hal hatır sormadan sonra hevesini farkettiğim için o mevzuyu açmadan, zarif bir hareketle ben konuya girdim: “Eee üstad! Fransa'dan neler getirdin şu kadim dostuna?” dedim. O yıllar Eski Kıta'da içtimaiyat ilminin içtimaiyyat olduğu yıllardı. Alamanya'da üstad Max Weber'in ortaklaşımcılığın piri Karl Marx'a, yakın arkadaş çevresi tarafından rakip kılınarak coştuğu, Georg Simmel'in ölümünün üzerinden henüz iki sene geçmesine rağmen namdar olmaya başladığı, Ferdinand Tönnies'nin 'Cemiyet ve Cemaat' adlı eserini matbaadan taze çıkardığı bir dönemdi. Fransız ülkesinde mütekebbir karakterli Emile Durkheim intiharın içtimaiyata içkin olduğunu henüz yeni ortaya atmıştı. Jean-Gabriel De Tarde “toplum taklittir” sözünü yumurtlayalı çok kısa bir zaman geçmişti.
Avrupa'nın bu çalkalanışı Ziya'yı çok etkilemişti. Yanındaki çantadan üzerinde 'Les Règles de la méthode sociologique' yazan bir kitap çıkardı. “Bu ne lan?” demeye kalmadan, “Olum öyle bir ilim buldum ki, her konuda atıp tutabilecek, diğer her ilime salça olabilecek ve kendi epistemik cemaatimizi oluşturabileceğiz artık.” diye coşar bir ifadeyle hayatının en uzun cümlesini kurmuştu. Ziya'nın eski Ziya olmadığını o an farketmiştim. “Böyle ayaküstü olmaz, gel bir iki Pilsen içip öyle konuşalım.” dediğinde kendimi doğrulamış oldum. Üsküdar'da takılacak pek bir yer olmadığından, vapur ile Beşiktaş'a, oradan da Taksim'e çıktık. Yol boyu eski Ziya gibi sustu. Taksim'de eskiden de takıldığımız Nevizade'ye oturduk. Pilsenler geldi ve Ziya heyecan içinde anlatmaya başladı.
“Olum, şimdi bu ilimin adı İçtimaiyat olacak. Ben diğer ilim adamlarına baktım, en kralı ve kolay anlaşılır olanı Emile Durkheim adlı üstad. Alamanyadakiler çok karışık. Hem siyasi falan, o işlere bulaşmayalım. Orada farklı tartışmalar var. Şimdi bizim üstad Durkheim'a göre her bir şey içtimai. Hatta bireysel vuku bulduğu iddia edilen intihar bile... Hatta mimari, iktisat, siyaset, aklına gelen her şey. Yani içtimaiyat değil içtimaiyatlar var. Her şey içtimai ise her bilime bulaşabilir akademiyada kendimize kolayca yer bulabiliriz. Yöntem olarak da positivizmi seçtim. Hem daha kolay, hem açık, hem de bir laf ettin mi kaide oluyor. Böyle yasaları falan var.” diye açıkladı Ziya ve gün boyunca diğer detayları anlattı.

Aklıma zuhur etmişti. Pilsenlerin biri geliyor biri gidiyordu. Ziya'nın kafası güzel olunca bir faytona binip Üsküdar'da yaşayan bir başka arkadaşın evine gittik. Ertesi gün yeni bir dönem başlayacaktı, hem akademiya hem de bizim için. Eve varınca Ziya kustu. Ben ise koltukta uyuya kalmışım.